“Kto najczęściej popada w uzależnienia?”-  Jest to często zadawane i badane pytanie przez neurobiologów, psychologów , psychiatrów i socjologów.

W dzisiejszych czasach jest to jednak zagadnienie frapujące nie tylko naukowców. My sami jako rodzice nastolatków, znajomi osób nadużywających substancji psychoaktywnych, małżonkowie osób uzależnionych i my – osoby używające sporadycznie alkohol lub inne substancje psychoaktywne – zadajemy sobie pytania: Czy to jest już uzależnienie?

Kto najczęściej w nie popada? Jak mam rozpoznać, że przekroczyło się niebezpieczną granicę używania substancji psychoaktywnej ?

Większość badaczy zajmujących się uzależnieniami zgadza się, że wpływ na to zjawisko ma wiele czynników: psychologiczny, społeczny, biologiczny i kulturowy.

Chciałabym przedstawić w niniejszym artykule te psychologiczne mechanizmy uzależnienia, które według badaczy – psychologów, mają największe znaczenie w powstawaniu uzależnienia.

Badacze nie odnaleźli jeszcze spójnego modelu wchodzenia w uzależnienie, ale odnaleziono kila cech, które predysponują człowieka do uzależnienia.

Zwolennicy teorii różnic indywidualnych uważają, że określone cechy osobowości mają wpływ na funkcjonowanie człowieka, w tym na uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

Impulsywność osoby, poszukiwanie nowości, unikanie szkody, uzależnienie od nagrody i wytrwałość oraz poziom lęku danej jednostki są to według badaczy cechy osobowości predysponujące do uzależnień ( R.Cloningera 1987, J.Gray 1970, H. Eysenck 1975). Tak więc wyższy poziom impulsywności, poszukiwanie mocnych doznań- nowości (wiąże się to z pobudzaniem układu dopaminergicznego – wydzielaniem większej ilości dopaminy), częstsze unikanie szkody, uzależnienie od nagrody – osoby, które są skłonne wybrać zachowanie, które od razu przynosi gratyfikację, nie umiejące czekać, z dużym poziomem lęku będą bardziej skłonne do nadużywania substancji psychoaktywnych.

Opisana zależność występuje głównie u osób uzależnionych od tytoniu, opiatów, jak i problemowo pijących alkohol.

Inną ważną cechą człowieka istotną w rozwoju uzależnienia jest niska samoocena.

Brak akceptacji i wysokie wymagania od rodziców, którym nie można sprostać, rówieśników, nauczycieli mają znaczący wpływ na rozwój samooceny jednostki. Niska samoocena stanowi podstawowy mechanizm inicjacji narkotykowej i alkoholowej. Choć występowanie tej cechy nie determinuje i nie przesądza powstania uzależnienia.

Kolejnym czynnikiem ryzyka nadużywania substancji psychoaktywnych jest odporność człowieka na stres. Każdy z nas inaczej reaguje w sytuacji stresowej, co jest znowu zależne od jeszcze innych czynników indywidualnych. Skupiając się jednak na cechach, które predysponują do uzależnienia : odporność na stres wynika np. z subiektywnej oceny sytuacji . Reakcja gniewem, wycofaniem czy poczucie bezradności świadczy o braku mechanizmów adaptacyjnych, które pomagają w trudnych sytuacjach.

Zamiast konstruktywnego radzenia sobie ze stresem rozładowywanie napięcia odbywa się poprzez spożycie alkoholu lub innej używki.

Osoby nie radzące sobie ze stresem to zazwyczaj osoby nie posiadające wcześniejszego wzorca ( rodzice, ważna osoba w dzieciństwie) konstruktywnego radzenia sobie w takich sytuacjach.

Inną teorią (behawioralno – poznawcza) jest teoria uczenia się- dotycząca rozwoju uzależnienia w odniesieniu do kompetencji społecznych i osobistych.

Czynniki środowiskowe, sytuacyjne, rodzinne, przekonania, oczekiwania mają wpływ na zachowania związane z nadużywaniem substancji psychoaktywnych. Modelowanie zachowań jako pośrednie uczenie się nowych zachowań poprzez obserwowanie zachowań osób znaczących lub poprzez komunikowanie się z tymi osobami według teorii Bandury jest ważnym czynnikiem w procesie uzależnienia.

W rodzinach, gdzie chociaż jeden z rodziców ma problem z używaniem substancji psychoaktywnej prawdopodobieństwo powtarzania się tego typu zachowań, redukujących stres, radzenie sobie z problemami, jest znacznie większe w porównaniu do rodzin, gdzie problem z nadużywania substancji psychoaktywnych nie istnieje.

Istotną zależnością w współwystępowaniu nadużywania substancji psychoaktywnych jest występowanie zaburzeń psychicznych: depresji, zaburzeń osobowości, zaburzeń jedzenia, schizofrenii.

Reasumując, osoby najbardziej zagrożone uzależnieniem, to osoby z patologicznych i dysfunkcyjnych rodzin , impulsywne, z niską samooceną, nie radzące sobie w sytuacjach stresowych, lubiące nowe, silne wrażenia.

Każdy z nas jest jednak inny. Podane i zbadane wyżej cechy nie muszą występować wszystkie naraz u jednej osoby by wystąpiło uzależnienie. Sama niska samoocena plus dodatkowo predyspozycje neurobiologiczne i sytuacja społeczna danej osoby może wystarczyć do rozwoju uzależnienia.

Nie bez znaczenia jest też dzieciństwo, najbliższe relacje z opiekunami, poczucie bezpieczeństwa i akceptacji w pierwszym okresie życia. Miłość i akceptacja wyniesiona z domu jest fasadą na całe życie.

Osoby uzależnione trafiające do ośrodków stacjonarnych to w większości nieszczęśliwe „dorosłe dzieciaki” z patologicznych rodzin, domów dziecka, nieakceptowane i odrzucane osoby w dzieciństwie z powodu płci lub z powodu niezaspakajanych oczekiwań rodziców.

Autor: Psycholog Marta Bucholc